Toen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog Groot Brittannië de oorlog verklaarde aan Nazi Duitsland, werd dat tegelijk ook gedaan door bijna alle andere landen van het Britse Gemenebest (Commonwealth). Landen als Canada, Australië, Nieuw Zeeland en Zuid Afrika verklaarden ook de oorlog aan Nazi Duitsland. Australië kocht voor de Royal Australian Air Force (RAAF) vliegtuigen in Groot Brittannië en liet die met Australische bemanningen vliegen. Datzelfde deden ook landen als Canada en Nieuw Zeeland. Ook werd het bijna vanzelfsprekend dat mensen uit alle landen van het Gemenebest in dienst traden van de Britse Royal Air Force (RAF).
Armstrong Whitworth Whitley Mk. V. toestellen van het 102 Squadron in maart 1940. Beide toestellen werden al aan het begin van de oorlog uit de lucht geschoten.
Bijvoorbeeld, de Canadese piloot Bill Tudhope, de laatste drenkeling van Schokland, vloog in 1940 voor de Britse Royal Air Force toen hij omkwam bij Schokland. Zijn drie bemanningsleden kwamen uit Groot Brittannië. De Britse RAF had ook een Volunteer Regiment (RAFVR), mensen die niet waren opgeroepen voor militaire dienst maar zelf vrijwillig tekenden. Deze vrijwilligers konden worden ingezet om bemanningen van vliegtuigen aan te vullen. Zo kon de bemanning van een vliegtuig van de RAF uit een bonte verzameling van nationaliteiten bestaan.
De Whitley
De Armstrong Whitworth Whitley was een Britse tweemotorige bommenwerper met een bemanning van vijf personen. Het toestel dat bij Coventry in Engeland werd gebouwd, werd in 1937 in dienst genomen van de Royal Air Force. Het toestel vloog een beetje in een merkwaardige stand met de neus een stukje naar beneden. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog bleek dat de verliezen van de Whitleys op sommige missies hoog konden oplopen, vooral als ze werden aangevallen door Duitse jachtvliegtuigen. Al snel werd besloten alleen nog ’s nachts te vliegen voor bombardementsmissies naar Nazi-Duitsland vanuit Engeland.
De Whitley werd als bommenwerper al in het begin van de oorlog overklast door de viermotorige ‘heavies‘ als de Short Stirling, de Handley Page Halifax en de Avro Lancaster. Haar laatste jaren in actieve dienst sleet de Whitley als verkenningsvliegtuig en onderzeebootjager.
De Armstrong Whitworth WhitleyMk. V tweemotorige bommenwerper was aan het begin van de Tweede Wereldoorlog al verouderd. Het laatste type, de “Mark V” had twee twaalfcilinder Rolls Royce Merlin motoren.
De Whitley van Peter Brodie
Op maandagavond 19 augustus 1940 om 20:15 uur vertrok de Whitley (P4968 – MH-?) van het 51e Squadron van de Royal Air Force met de Nieuw Zeelander Sergeant Peter Brodie als piloot voor een nachtmissie boven Duitsland. Het doel was de elektriciteitscentrale bij de stad Zschornewitz in de buurt van Leipzig in het oostelijke deel van Duitsland.
De bemanning: Piloot: Pilot Officer P. G. Brodie, RAF, 23 jaar, Nieuw Zeeland, krijgsgevangen (POW), overleden 1991. Co-Piloot:Pilot Officer T. F. S. Johnson, RAF, 21 jaar, Nieuw Zeeland, krijgsgevangen (POW), overleden 1972. Waarnemer:Sergeant R. Entwistle, RAF, 20 jaar, Groot Brittannië, krijgsgevangen (POW), overleden 1967. Radio operator/boordschutter:Sergeant G.P. White, RAF, 24 jaar, Groot Brittannië, krijgsgevangen (POW). Leeft nog (?) Radio operator/boordschutter:Sergeant W.A. Kelham, RAF, 19 jaar,Groot Brittannië, krijgsgevangen (POW), overleden 1975.
Om 23:59 uur werd door radio operator G.P. White het signaal verzonden dat de missie was uitgevoerd.
Om 01:42 wordt er een radiosignaal verzonden naar de thuisbasis RAF Dishforth in North Yorkshire, Engeland dat hun toestel boven het doel schade had opgelopen door aanvallen van Duitse nachtjagers; ze verliezen brandstof. Om 02:29 uur wordt het signaal verstuurd dat ze zonder benzine zitten en dat de motoren ermee ophouden. Er wordt een zweefvlucht gemaakt terug naar de aarde. Om 02:38 uur raakt het contact verloren.
Positie van het wrak van de Whitley in 1947 iets ten zuiden van de Kleiweg bij Marknesse. Bron: website Historische Luchtfoto’s Flevoland.
De Whitley van piloot Peter Brodie maakte op 20 augustus 1940 rond 02:37 uur een geslaagde noodlanding in het water boven kavel O-67 langs de later aangelegde Kleiweg bij Marknesse. Alle bemanningsleden kwamen heelhuids uit het toestel. De ringdijk van de Noordoostpolder was nog niet gesloten, dus was de plek nog IJsselmeer. Op 13 december 1940 werd bij Schokkerhaven de ringdijk van de Noordoostpolder gesloten en konden de drie gemalen aan hun grote werk beginnen. Het wrak van de Whitley heeft tot rond 1948 op die plek gelegen. Op oude luchtfoto’s van de Noordoostpolder uit 1947 zijn de resten van het wrak nog duidelijk te zien.
Foto van de twee Nieuw Zeelandse bemanningsleden van de Whitley, Pilot Officer Peter Brodie en Pilot Officer Theo Johnson (Bron: www.teunispats.nl)
De bemanningsleden zijn door een vissersboot (vissersboten?) opgepikt en naar vaste wal bij Vollenhove gebracht. Over deze gebeurtenis is verder weinig bekend. De bemanningsleden belandden allemaal in krijgsgevangenschap en overleefden de oorlog. Ze behoorden tot de militairen uit de Tweede Wereldoorlog wiens krijgsgevangenschap het langst heeft geduurd: bijna 5 jaar. Van de vijf bemanningsleden werden er vier overgebracht naar krijgsgevangenkamp Stalag Luft 3 bij Sagan in het huidige Polen. Waarnemer Ronald Entwistle belandde in krijgsgevangenkamp Stalag Luft 6 bij Heydekrug in het huidige Litouwen en zat daar een groot deel van de oorlog uit. Aan het eind van de oorlog toen het Russische Rode leger oprukte in de richting van Berlijn, werd het krijgsgevangenkamp ontruimd en werden alle gevangen per trein en per boot op transport gezet naar westelijker gelegen krijgsgevangenkampen.
Foto van de restanten van de Whitley gemaakt door de heer C. Buitenhuis in de winter van 1941 op 1942. Duidelijk te zien is dat het linker propellerblad (stuurboord) krom is en het rechter propellerblad (bakboord) recht. De propeller met het kromme blad draaide nog tijdens de noodlanding op het water.
Er is een foto gemaakt door de heer C. Buitenhuis in de winter van 1941 op 1942. De foto is in bezit van Roel Winter van Historisch Marknesse in Woord en Beeld.
De tekst die de heer Buitenhuis bij de foto schreef:
“Op een kavel aan de Kleiweg heeft in 1941 ook nog een 2 motorig gevechts vliegtuig gelegen, die heeft een noodlanding gemaakt. Op dat moment zaten de mitrailleur en de ronde patronen-dozen er nog in, toen we er bij kwamen. Op de achtergrond de baggermolen die het kanaal Marknesse-Emmeloord op diepte aan het maken is ter hoogte van de Luttelgeesterweg”. Bron: Historisch Marknesse
Het vliegtuigwrak moet ergens na 1947 zijn geruimd. Bij bodemonderzoek op kavel O-67 aan de Kleiweg konden in 2012 alleen nog een flinke hoeveelheid kleine metaalfragmenten worden teruggevonden. Op één van die fragmenten stond een nummer en een inspecteur-stempel. Aan de hand van deze resten kon in elk geval worden vastgesteld om wat voor vliegtuigtype het ging: Armstrong Whitworth Whitley. Op de hulzen van tussen de vliegtuig-resten gevonden boordmunitie kon het productiejaar worden afgelezen: alle patronen bleken vóór 1940 geproduceerd. Uit geen enkel gevonden onderdeel kon de identiteit van het toestel onomstotelijk worden vastgesteld.
Pagina uit het Britse tijdschrift Flight van 26 mei 1938 met een opengewerkte tekening van een vroege versie van de Armstrong Whitworth Whitley. (Bron: www.historischmarknesse.nl)
De afstreep-methode
Voor het vaststellen van de identiteit van deze Whitley kan alleen de afstreep-methode worden gebruikt: welk toestel kan het anders zijn? Er zijn in die periode van de Tweede Wereldoorlog maar twee Whitleys neergekomen in deze regio. Eén zou gecrasht zijn nabij Urk in het IJsselmeer (SGLO: T1024) en een tweede in de Noordoostpolder (SGLO: T0785). De crash nabij Urk bleek te gaan om een Whitley die in werkelijkheid helemaal bij het eiland Helgoland bij Denemarken te zijn neergestort. De vermelding op de verlieskaart van de SGLO dat de Whitley met serie nummer P4968 in de nacht van 19 op 20 augustus 1940 in de Noordoostpolder zou zijn neergestort, is gebaseerd op het boek “En nooit was het stil… Kroniek van een luchtoorlog” van oud bergingsofficier Gerrit Zwanenburg.
Archief gemeente Noordoostpolder In het archief van de gemeente Noordoostpolder werd door Historisch Marknesse in Woord en Beeld een document gevonden waaruit bleek dat op een kavel aan de Kleiweg een vliegtuigwrak heeft gelegen.
Document uit 1948 waarin door Landdrost Smeding opdracht wordt gegeven om een aantal vliegtuigwrakken uit de Noordoostpolder op te ruimen. Het gaat om de Amerikaanse B-24 Liberator van piloot Gene Maddocks op Kavel F-84, de Amerikaanse B-17 Flying Fortress van piloot Tom Sharpless op Kavel J-107 en de Britse Whitley van de Nieuw Zeelandse piloot Peter Brodie op Kavel O-68 (eigenlijk O-67). Als het laatste (lees: diepste) deel van de Noordoostpolder ook in cultuur gebracht was, konden ook de Amerikaanse B-17 Flying Fortress van piloot Bob Harrah op Kavel C-77 (ook C-40) en de Amerikaanse B-17 Flying Fortress van piloot Wallace Emmert op Kavel H-31 worden geborgen. (Bron: www.historischmarknesse.nl).
Walter Kelham
De radio operator/boordschutter Walter Kelham heeft in 1975 een zoektocht door Nederland ondernomen naar de plek waar hij in de oorlog zou zijn neergestort. Hij was om deze reden al in Noord Holland omdat dat de laatste peiling vanuit Engeland van hun positie vlak voor hun crashlanding was: Hoorn in Noord Holland. Walter Kelham meende zich te herinneren dat hij met een vissersschip óf naar Volendam óf naar Vollenhove was gebracht.
Verslag uit een regionale krant uit februari 1975, over de zoektocht van radio operator/boordschutter Walter Kelham naar de locatie van zijn crash. Kelham overleed in datzelfde jaar op 54-jarige leeftijd (Bron: www.teunispats.nl).
Artikel uit de krant De Noordoostpolder van 6 mei 2015 over de uitgeleende boordmitrailleur uit de Whitley van de Kleiweg bij Marknesse door Margé Hof: Marknesse. Bosma uit Dwingeloo was op visite bij een familielid toen hij op de ‘Sluis’ van 15 mei 2013 geattendeerd werd. Als oud-inwoner van Marknesse en geïnteresseerd in alles wat met de luchtvaart te maken heeft – „Ik heb tien jaar bij de luchtmacht gewerkt”- las hij met groeiende belangstelling een artikel van Historisch Marknesse. Hij vertelt: „Historisch Marknesse is op zoek naar een serienummer van een vliegtuig dat in de nacht van 19 op 20 augustus 1940 een noodlanding had gemaakt in het gebied dat later de Kleiweg bij Marknesse werd.” Het verhaal raakte Bosma omdat hij ooit een ‘sleutel’ in handen had gehad, waarmee definitief het serienummer van het vliegtuig vastgesteld had kunnen worden. „Ik heb een mitrailleur gehad, die van dat vliegtuig afkomstig was. Ik heb het uitgeleend voor een tentoonstelling, maar heb het nooit meer teruggekregen.” Noodlanding. Onder andere op de website www.flevolanderfgoed.nl staat dat het om een Armstrong Whitworth Whitley Mk V met serienummer P4968 gaat. Het Engelse gevechtsvliegtuig met aan vijf mensen aan boord werd op de terugweg van een gevechtsmissie in Duitsland door Duits afweergeschut neergehaald. „Piloot P/O Brodie landt ten noordoosten van Urk in het IJsselmeer. De dijk van de in aanbouw zijnde Noordoostpolder is dan nog niet gesloten. Om 02:34 uur wordt over de radio gemeld dat het toestel een halve mijl uit de kust is geland. De bemanningsleden worden door vissers aan wal gebracht en in Vollenhove door de Duitse bezetters gearresteerd en als krijgsgevangenen afgevoerd naar Duitsland”, aldus Flevoland Erfgoed. Volgens Historisch Marknesse echter, staat niet onomstotelijk vast dat het om dat vliegtuig gaat. Familieleden van drie van de bemanningsleden verklaarden namelijk later, dat hen was verteld dat de noodlanding aan de westkant van het IJsselmeer had plaatsgevonden, nabij Hoorn. „De vliegeniers waren opgepikt door een visser en naar Den Helder gebracht. In een hotel waar ze dachten veilig te zijn, zijn ze uiteindelijk door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt. Ook de Britse defensie gaf aan dat de Whitley vlak voor de noodlanding radiografisch was uitgepeild. Dit wees ook op een noodlanding aan de westelijke kant van het IJsselmeer. Kortom de verhalen van de familie komen niet overeen met de Nederlandse documentatie”, aldus het artikel op www.historischmarknesse.nl/kleiweg. Het artikel vermeldt tevens dat het vliegtuigwrak er in de winter van 1941/’42 nog lag getuige een foto van C. Buitenhuis met zijn vermelding „op dat moment zaten de mitrailleur en de ronde patronendozen er nog in”. Tijdens later veldonderzoek op de kavel aan de Kleiweg zijn volgens Historisch Marknesse slechts kleine fragmenten gevonden waaruit wel het type vliegtuig kon worden afgeleid, maar niet het serienummer. Mitrailleur. Die bewijsstukken zijn er wel of wel geweest, weet Bosma. Hij vertelt hoe hij aan de mitrailleur kwam. In de herfst van 1979 keerde Leendert Havelaar zijn land aan de Kleiweg diep om en haalde een mitrailleur omhoog uit de klei. „Het was nog heel mooi, de kleilaag heeft het beschermd. Het aluminium onderstel was nog puntgaaf.” Havelaar had er zelf niets mee. „Hij mikte het in de singel, met als doel het later af te voeren als vuilnis.” Anderhalf jaar later hielp Bosma, die toen nog in Marknesse woonde, Havelaar bij het aardappelzuiveren. „Het afval gooiden we in de singel en toen zag ik dat machinegeweer liggen. Havelaar wist dat ik interesse heb voor alles wat met de luchtvaart te maken heeft. Ik mocht dat ‘ding’ wel meenemen, zei hij: Anders gaat het naar de stort.” Bosma heeft zo zijn visie over het verdwijnen van de apparatuur en munitie aan boord. „Tijdens de glijvlucht van de noodlanding kan het machinegeweer afgebroken zijn. Of iemand heeft het uit het wrak gehaald en is later bang geworden en heeft het begraven, want op wapenbezit stond de doodstraf tijdens de bezetting.” Een kampbewoner zou het machinegeweer kunnen hebben begraven. „Op de plaats waar Havelaar zijn land had was vroeger een arbeiderskamp met onder meer een fietsenmakerij. Havelaar ploegde ook wel fietsonderdelen op.” Volgens Bosma waren er meer mitrailleurs aan boord van het vliegtuig. Op de website van Stichting Ongeland wordt bij de Armstrong Whitworth Whitley vermeld dat het van vijf machinegeweren voorzien was. „Ik weet van een man uit Marknesse die als jongen van negen zo’n geweer voor op zijn bootje had gemonteerd en ermee speelde. Zijn vader had aan het kanaal van Marknesse naar Emmeloord gewerkt en het opgegraven.” Tentoonstelling. Enige tijd nadat Bosma het machinegeweer in zijn bezit had, werd hij benaderd door een (amateur)historicus. „Hij wilde het geweer meenemen ter identificatie. In 1984 of ‘85 zou er een tentoonstelling in het gemeentehuis in Wolvega komen over de oorlog en bevrijding en daar wilde hij het tentoonstellen.” Email-contact met gemeente Weststellingwerf wijst echter uit dat er meerdere exposities in het gemeentehuis zijn geweest over WOII, maar niet in de jaren ‘84/’85. Bosma gaf het geweer te goeder trouw uit handen. Hij was zich toen nog niet bewust van de waarde, maar hij weet inmiddels dat de machinegeweren ‘Vickers K’ nu uiterst zeldzaam zijn. „Nu wordt er zo 5.000 euro voor neergeteld.” Bosma verwijst naar een artikel op www.walesonline.uk van 20 oktober 2014. Hierin wordt een foto getoond van een verroeste Vickers K die 70 jaar in het water heeft gelegen. „Die van mij was puntgaaf. Maar ik heb het geweer nooit meer teruggezien.” Bosma deed destijds verschillende pogingen om het geweer terug te krijgen, maar kreeg geen medewerking en liet het er uiteindelijk bij zitten. Totdat hij het artikel in de Sluiskrant las. Hij ondernam juridische stappen om het geweer terugkrijgen, maar de kwestie was verjaard en Bosma werd gesommeerd de inmiddels hoogbejaarde historicus met rust te laten. De man in kwestie weet echter meteen te benoemen om welke crash het gaat. Hij beschikte ooit over duizenden foto’s, vliegtuigonderdelen, wapens en uniformen uit WOII, maar heeft zijn archief al lang van de hand gedaan. „Dat is deels naar Lemmer en Westerbork gegaan”, zegt hij vaag. Documentatie. Bosma vertelt dat hij opnieuw moeite had gedaan om de Vickers K terug te krijgen “om de mensen van Historisch Marknesse te kunnen helpen”. Hij legt uit: „Op de boordwapens staan nummers die overeenkomen met het serienummer van het vliegtuig. Engelsen hadden de gewoonte om de boordwapens ook te nummeren. Op die manier had je nog kunnen achterhalen wat het nummer van het vliegtuig was”. Teunis Schuurman uit Vollenhove is een autoriteit op het gebied van gecrashte geallieerde piloten en bemanningsleden (www.teunispats.nl). Hij heeft een groot deel van de documentatie van de niet nader te noemen historicus overgenomen. Ook hij is van mening dat het geweer uitsluitsel had kunnen geven over het serienummer van het vliegtuig. „De Engelsen waren pünktlich.” In zijn onderzoek naar personen is hij echter ook omissies tegengekomen. „In het begin van de oorlog, later werd het beter, was de documentatie niet altijd secuur. Ik weet bijvoorbeeld van een vliegtuig dat gecrasht was bij Meppel, maar te boek stond als gecrasht in de Zuiderzee.” Van het vliegtuig dat in de nacht van 19 op 20 augustus een noodlanding maakte ter hoogte van wat later de Kleiweg werd, is het volgens hem vrijwel zeker dat het om het serienummer P4968 gaat. „Met honderd procent zekerheid kun je het niet zeggen. Maar als het om een andere Armstrong Whitworth Whitley gaat die op dat moment is gecrasht, welke is dat dan? Er is geen andere.” Margé Hof
Thank you for your kind words. We hope you will enjoy reading the other articles as well?