Een persoonlijke herinnering uit het Nederlands Onderduikers Paradijs
Geschreven in 1999 door: Jac. de Graaf
Ter nagedachtenis aan de Onderduikerstijd in de Noordoostpolder
De oorlog begon op 10 mei 1940 en veel jongemannen moesten werken voor de Duitsers. Er waren er ook die weigerden dat en moesten daardoor onderduiken. Maar waar naar toe?
Van verschillende kanten hoorde je de Noordoostpolder en ze zeiden dan Niet Over Praten. Dan moest je je opgeven bij de Directie van de Wieringermeer te Kampen en zo kwam je bij de heer Knipmeijer. Dat was de man die ons inschreef, stamnummer 17973 enzovoort en bij welk kamp je je moest melden. Op de fiets naar Ramspol, de noodbrug en het pont over.
En zo kwamen we de kale polder in, geen boom te zien, in een groot gedeelte van de polder stond nog water en geweldig veel riet, vooral in het laagste gebied. De tochten en kanalen waren al gegraven, toen het nog IJsselmeer was.
Ook stonden er al verschillende kampen, zoals kamp Ramspol, Zwartemeer, Kadoelen, Vollenhove, De Voorst, Blokzijl en nog verschillende andere werkkampen waar men werd ondergebracht.
Ook waren er staatsbedrijven met een opzichter (bedrijfsboer), zoals het bedrijf aan de Voorsterweg S-5 van opzichter Van ‘t Zet.
Maar eerst moesten we ons melden op het kampbureau waar de beheerder en de kampadministratie zaten, in kamp Vollenhove waren dat de heren Appels en Hellendoorn. Dan kreeg je een kamer toegewezen, waar je met 10 of 12 man werd ondergebracht.
Het werk
Het werk van deze mannen was zeer verschillend: greppels graven, sloten uitzetten, beschoeiing aanleggen langs de kanalen, ziekenbarak, kantoorwerk, aanleg beplanting, controle werkplaats enz.
De sloten en greppels moesten voldoen aan de voorgeschreven maten, daar werden houten mallen voor gemaakt, zoals op deze foto staat, achter in de sloot.
Het was vroeg beginnen om 07:00 uur ‘s morgens tot 18:00 uur ‘s avonds, alleen op zaterdag tot 15:30 uur. Dat is 52,5 uur in de week. En dit werk moest allemaal met de schop gebeuren, wat een blaren hè.
Greppels
Ook moesten er greppels gegraven worden voor de ontwatering van het bouwland. De mannen kregen 9 cent per strekkende meter. Het tarief was 5 meter per uur graven en de grond uit de greppel verspreiden. De greppels waren 300 meter lang en om de 10 meter moest er weer één komen. De sloten waren 800 meter lang. En zo zijn de kavels ontstaan in de polder, 300 meter breed en 800 meter lang; dus 24 ha.
Het was zwaar werk gedurende lange dagen en toch was het gezellig met elkaar. Steeds weer terug naar het kamp op de fiets, eerst lucht- en later antiplofbanden. Die werden gemaakt van oude auto- of trekkerbanden.
Het was in de zomer in de maanden juli en augustus ook druk met de oogst, we konden daardoor niet naar huis. Anders konden we wel een weekend naar huis met de bussen van de Noord Westhoek. Later reden de bussen niet meer en gingen we met de boot naar Zwolle. Het was ‘s avonds wel laat en dan in het donker, via Kadoelen, Genemuiden, Zwartsluis, Hasselt, Zwolle en daarna met de trein naar huis.
Razzia
Het was wel een angstige tijd met de vliegtuigen in de lucht, ook door de berichten die je dan hoorde van het geweld rond Arnhem. Maar op een morgen, het was begin augustus, was er een overval van een stel Duitsers in het kamp Vollenhove. Het ergste was dat Henk Bolt, een kampgenoot, in z’n buik werd geschoten. Hij viel tussen ons neer en riep maar. De Duitsers trokken zich er niets van aan.
Opeens kwam dokter Zwarteveen eraan samen met de beheerder Appels, ze wilden hem helpen maar dat mocht niet. Toch kwam broeder Van der Wiele met een omgebouwde bakfiets hem ophalen en bracht hem naar de ziekenbarak. Deze barak stond net over de brug bij Vollenhove, waar nu de scheepswerf is gebouwd van Huisman. Helaas is Henk Bolt overleden, hij was nog maar 22 jaar, zijn ouders woonden in de provincie Groningen.
Ook aan de Vollenhoverweg haalden ze mannen weg die druk met de oogst en grondwerk bezig waren. Bij deze mannen was ook kamergenoot Harrie Bouwdier. Zij werden afgevoerd naar Zuid Limburg.
Verschillende mannen zijn gevlucht uit de polder, waarheen? Toch kregen we een kaart toegestuurd van Ir. Smeding om weer terug te komen.
Deze razzia berustte op een pure vergissing. Verschillenden zijn teruggekomen en ook kwamen er anderen mee om hier tewerkgesteld te worden. Het was eerst erg wennen na deze gruwelijke razzia, iedere keer als je wat hoorde dacht je daaraan. Maar het werk moest doorgaan, vooral met de oogst en de grondwerkzaamheden, zoals de foto’s laten zien.
Bouwen
Wat is er veel werk verzet. Het aanleggen van wegen en het bouwen van barakken verder in de polder. Ook het bouwen van huizen in de nog jonge dorpen, zoals toen dorp A, B en C, thans Emmeloord, Marknesse en Ens. Bij deze dorpen lagen in de kanalen veel woonboten en er werden houten huisjes gebouwd. Dit noemde men het Tuindorp.
Links lag Tuindorp, thans Emmeloord (West). Daar stond ook kamp Espelerbocht met fietsenmaker De Munnik.
De andere foto is van de haven van het dorp waar de vrachtschepen aankwamen met verschillende bouwmaterialen en voor de afvoer van graan.
Pont
Ook was er een pont in de Espelervaart om in kamp Espelervaart te komen. Die werd met de hand bediend door de pontbaas. Het houten gebouw op de foto was D K6 (het districtskantoor) van de directie met als hoofd de heer Kuiper. Dit was ook het begin van Emmeloord, nog in de oorlog. De weg naar Tollebeek en Urk was er nog niet. De onderste foto is van de werkplaats nabij kamp Emmeloord 1, langs de weg naar Marknesse. Het draagt nu de naam Meent-Zuid aan de Zwolse vaart. De Duitsers van het leger kregen het moeilijk, de werkpaarden werden in beslag genomen en wat kwam er voor terug.
Een hele poos niets. Op het laatst kwamen er ossen voor in de plaats. Wat was het moeilijk om daar mee om te gaan, vooral bij het ploegen en cultiveren. Ook het inspannen van de ossen moest geleerd worden.
Al doende leert men.
De herfst brak aan, de dagen werden te kort om te werken, maar het werk moest toch gebeuren. Aan de randen van de polder werden de sloten dieper gegraven om te gaan draineren. De diepte van de sloten werd nu ± 1.60 meter. Maar u ziet wel dit werk moest ook met de hand verricht worden. Op zandgrond wilde het wel eens gebeuren dat door een zware storm de pas gegraven sloten weer in een ogenblik vol lagen met het zand. Je kon dan weer opnieuw beginnen en dat was nog moeilijker. Als de sloten gegraven waren moest er gedraineerd worden, maar eerst moesten er draineerbuisjes aangevoerd worden. Zoals de foto laat zien waren er duizenden van die draineerbuisjes op verschillende plaatsen in de polder. Op de foto kunt u zien dat het ingraven met de hand gedaan moest worden. De plaats waar de buisjes in kwamen te liggen, was de oude greppel.
Volgens de gegevens uit de voorlichtingsboekjes van de Directie moet er ongeveer 40.000 km van deze buisjes in de polder liggen. Als de buisjes er in lagen, moest er turfmolm opgebracht worden ± 5 a 8 cm en dan weer dichtgooien. Wát een werk is er zo verzet.
Over de Leemvaart nabij Kraggenburg zijn er ook verschillende mannen ontvlucht bij de razzia van 17 november. De kampen in de polder werden door de Duitsers bezet en alle mannen moesten naar buiten onder het geschreeuw van de Duitsers. Toen moest iedereen naar Vollenhove lopen, maar wel onder begeleiding. Vanaf Ramspol, Emmeloord, Zwolsevaart, Marknesse, Luttelgeest, Kuinre en nog veel meer kampen en allemaal lopend naar Vollenhove naar het gebouw van de Openbare school. Je mocht niets meenemen, de school werd volgepropt. Het was verschrikkelijk.
Toilet
Het ergste als men naar het toilet moest. Dat kon niet, alles was vol, dus moesten we het op de Bisschopstraat doen afwisselend met vijf man tegelijk. Na een nacht in de school overnachten al heel vroeg de straat op in rijen van vier man naast elkaar om de andere rij van vier bewakers. Toen in de stromende regen lopend via de Krieger, Zwartsluis, waar ook enkelen konden vluchten, naar Meppel. Ook daar vluchtten er nog verschillende. Na een nacht slapen in de Wilhelminaschool moesten we ons klaarmaken. Om ± 16:00 uur naar de trein op weg naar Duitsland daarna maar afwachten.
17 april 1945, de Noordoostpolder bevrijd en weer terug naar het kampleven voor de liefhebbers.
Bronnen:
http://www.emmeloord.info/
www.nieuwlanderfgoed.nl
www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl/
Fotocollectie Nieuw Land. Directie Wieringermeer (Noordoostpolderwerken)